ب. فیض کاشانی در کتاب وافی

ج. کاشف الغطا، در رساله حق المبین و …

د. شیخ مفید رحمه الله، ایشان، امکان دیدار با حضرت را در غیبت کبری، برابر روایات، مخصوص خادمان حضرت می داند.

(شیخ مفید، المسائل العشره فی الغیبه، ص 82.)

روایاتی که بر دیدگاه نخست دلالت می کند، بسیار است که اینک به بررسی آنها می پردازیم:

1-1. توقیع آن حضرت به علی بن محمد سمری.

2-1. روایاتی که بر ناشناخته بودن حضرت، در میان مردم، دلالت می کنند.

3-1. روایاتی که دلالت می کند، امام علیه السلام در مراسم حج دیده نمی شود.

4-1. روایاتی که دلالت دارد بر امتحان شیعه در دوران غیبت.

توقیع شریف

مهم ترین و معتبرترین دلیل بر نفی رؤیت و مشاهده امام زمان در عصر غیبت، توقیعی است که شش روز پیش از مرگ علی بن محمد سمری، آخرین سفیر خاصّ امام زمان علیه السلام از ناحیه آن حضرت صادر شده است. برابر این توقیع، مدعی مشاهده دروغگو است و ادعای وی قابل پذیرش نیست.

این توقیع را بسیاری از علما در کتاب های روایی خود آورده اند.

(کمال الدین؛ کتاب الغیبه و …)

شیخ صدوق رحمه الله در کمال الدین و تمام النعمه، توقیع را چنین نقل می کند:

«به نام خداوند بخشنده مهربان.

ای علی بن محمد سمری!

خداوند پاداش برادرانت را درباره تو بزرگ نماید. تو در فاصله شش روز می میری. کارهای خود را انجام بده و به هیچ کس وصیت نکن که پس از تو، جانشینت باشد که غیبت دوم و تام واقع شد و ظهوری نیست، مگر پس از اذن خداوند.

این اجازه پس از مدتی طولانی است که دل ها قسی و سخت شود

و زمین از ستم پر گردد. به زودی از شیعیان من، خواهند آمد، کسانی که ادعای مشاهده و دیدن مرا بکنند، آگاه باشید، هر کس قبل از خروج سفیانی و صیحه آسمانی، ادعا کند که مرا دیده است، او دروغگوی افترا زننده است و نیست توان و نه نیرویی مگر از جانب خداوند بزرگ.»

(کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 516.)

از توقیع فوق استفاده می شود کسانی که پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی، ادعای رؤیت و مشاهده کنند، «کذاب مفتر» خواهند بود و تکذیب آنان لازم است.

این سخن، ربطی به ادعای مشاهده همراه با نیابت ندارد؛ زیرا ختم نیابت و سفارت، پیش از این مطرح شد و اینجا مسأله ادعای مشاهده حضرت از سوی شیعیان مطرح است. به علاوه مدعی، اعم از این است که اطمینان به ادعای خویش داشته باشد و یا به دروغ ادعایی را مطرح کند و یا بپندارد حق است.

البته عده ای به جهت نقل حکایت های زیاد از مدعیان دیدار، اشکالاتی به توقیع وارد ساخته اند. محدث نوری در نجم الثاقب این اشکال ها را این گونه مطرح کرده است:

«این خبر ضعیف و غیر آن خبر واحد است که جز ظنی از آن حاصل نشود و مورث جزم و یقین نباشد، پس قابلیت ندارد که معارضه کند با وجدان قطعی که از مجموع آن قصص و حکایات پیدا می شود. هر چند از هر یک آنها پیدا نشود؛ بلکه از جمله ای از آنها دارا بود کرامات و خارق عاداتی را که ممکن نباشد صدور آنها از غیر آن جناب علیه السلام «پس چگونه رواست اعراض از آنها به جهت وجود خبر ضعیفی که ناقل

آن – که شیخ طوسی است – عمل نکرده به آن در همان کتاب.»

(نجم الثاقب، ص 484.)

پس از محدث نوری برخی دیگر نیز اشکال ها را به گونه ای دیگر مطرح ساخته اند.

(منتخب الاثر، ص 400.)

در مجموع، ایشان چهار اشکال بر توقیع وارد ساخته است:

یکم. توقیع خبر واحد و غیر قابل اعتماد است. دوم. خبر مرسل و ضعیف است. سوم.

شیخ طوسی که توقیع را نقل کرده به آن عمل نکرده است.

4. توقیع معرض عنه است؛ چرا که اصحاب حکایات زیادی نقل کرده اند که اشخاص با امام زمان علیه السلام دیدار داشته اند.

پاسخ از اشکال بر سند:

به نظر ما، این توقیع نه مرسل و نه ضعیف؛ بلکه خبر واحد است که حجیت آن در اصول ثابت شده است و می توان به آن اعتماد کرد. بزرگان ما نیز به آن، جامه عمل پوشانده اند. افزون بر این، تردید در توقیع، به معنای انکار یکی از معجزات حضرت حجّت علیه السلام است؛ زیرا در این توقیع، خطاب به سمری بیان شده است:

«تو، تا شش روز دیگر از دنیا می روی» و راوی گوید:

روز ششم، وی از دنیا رفت. از این روی، شیخ حر عاملی در کتاب اثبات الهداه، این توقیع را در باب معجزات حضرت می آورد.

(اثبات الهداه، ج 3، ص 693.)

پاسخ اشکال سوم:

اما اینکه گفته اند «راوی آن، شیخ طوسی، به توقیع عمل نکرده»، درست نیست؛ چرا که آنچه شیخ طوسی نقل کرده، به دوران غیبت صغری مربوط می شود و توقیع، نفی مشاهده در دوران غیبت کبری را مورد نظر دارد و مدعی دیدار در این زمان را باید تکذیب کرد.

پاسخ اشکال چهارم:

اینکه گفته اند:

«از توقیع اعراض شده است» درست نیست؛ زیرا علمای بزرگوار ما – که

پس از شیخ صدوق رحمه الله، به نقل توقیع پرداخته اند – به آن، باور داشته و در سند و دلالت آن، تردیدی نکرده اند؛ از جمله:

شیخ طوسی، در کتاب غیبت، طبرسی رحمه الله در اعلام الوری، اربلی در کشف الغمه و ابن طاووس در ربیع الشیعه. آنان با اینکه داستان های دیدار افراد را با حضرت نقل کرده اند، امّا در درستی توقیع تردیدی روا نداشته اند.

ناشناخته بودن حضرت

بخشی از روایات، تصریح دارند که حضرت در میان مردم است و آنان را می بیند و می شناسد؛ ولی مردم آن حضرت را نمی شناسند و به طور مطلق نفی رؤیت می کنند.

امام صادق علیه السلام از حضرت امیر علیه السلام نقل می کند:

«اگر زمین، یک ساعت از حجّت خالی باشد، ساکنان خود را فرو خواهد برد. حجّت، مردم را می شناسد؛ لیکن مردم او را نمی شناسند، همان گونه که یوسف مردم را می شناخت و آنان او را نمی شناختند.»

(الغیبه، ص 14.)

در مراسم حج، دیده نمی شود

از مراکزی که امام عصر علیه السلام در غیبت صغری مشاهده می شد، مراسم حج است. اما در غیبت کبری، برابر روایاتی که وارد شده، حضرت در مراسم حج شرکت می کند و مردم را می بیند؛ اما مردم او را نمی بینند و نمی شناسند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«امام قائم دو غیبت دارد:

در یکی، در مراسم حج شرکت می کند، مردم را می بیند، اما مردم او را نمی بینند و نمی شناسند.»

(الکافی، ج 1، ص 339.)

امتحان شیعیان در دوران غیبت

روایات بسیاری از ائمه علیهم السلام وارد شده که بر اثر طولانی شدن غیبت امام عصر علیه السلام گروهی از مردم منکر وجود مبارک حضرت می شوند و از عقیده خود باز می گردند!

این دسته از روایات چنان فراوان است که می توان

گفت:

به حد تواتر رسیده است و اینها خود دلیل بر عدم امکان ارتباط در عصر غیبت است؛ زیرا اگر چنین ارتباطی ممکن بود، معنا نداشت که مردم در این آزمایش ناموفق باشند و ایمان و اعتقاد خود را از دست بدهند. اساساً فلسفه انتظار در این نکته نهفته است که افراد با عدم مشاهده حضرت، ایمان به پیروزی و موفقیت حق داشته باشد.