تبلور مفهوم «سلطان» در تبیین ناکارآمدی اقتصادیِ محمدرضا پهلوی
شاه ـ که همان معادل واژه «سلطان» در زبان فارسی است ـ در ایران، از دیدگاه نظریه‌ی سلطنت، همان ملوکیّتِ مطلقی را که «سلطان» در تاریخ برای خودش قائل بود، او نیز برای خود قائل است. لذا شاه ایران هم همان درجه از اعتبار و تصاحب را در خصوص مردم ـ به مثابه رعیت ـ برای خود دارا بود و قطعاً یکی از شعبه‌های مهمِ این اعتبار و تصاحبِ همه‌جانبه، حوزه اقتصاد بود.
مبتنی بر این دیدگاه، شاه می‌بایست کسی باشد که تمام حوزه‌ی اقتصاد، اعمّ از صادرات و واردات، صنایع و معادن، الگوی توسعه‌ی کشور، حوزه‌های تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیریِ اقتصادی و… همه و همه، با اختیار تام و صلاحدید او، برنامه‌ریزی و اجرا شود و حتی تمام دیدگاه‌های کارشناسانه در حوزه‌ی اقتصاد نیز نهایتاً با تشخیصِ شخص او تأیید یا رد شود. اساساً در نظام سلطانی، دولت (state) و در رأس آن شاه، موقعیت برجسته‌ای در اقتصاد دارد و بر زندگی اقتصادی و اجتماعی جامعه، تأثیرات تعیین‌کننده‌ای می‌گذارد.[ احمد سیف، اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: نشر چشمه، ۱۳۷۳، ص۴۹.]
برای فهم بهتر این نظریه در کارکرد اقتصادی پهلوی دوم، بد نیست به چند نمونه از فرآیندهای اقتصادی زمان او اشاره شود.
تلاش برای ایفای نقش ژاندارمیِ منطقه
یکی از نقاط عطف سیاست‌های نظامی و تسلیحاتیِ پهلوی دوم، نقش ژاندارمی ایران در منطقه‌ی غرب آسیا بود که تبعات مخرّبی را برای آبادانی و پیشرفتِ اقتصادی کشور به همراه داشت. ایفای این نقش، مستلزم تبدیل شدن ایران به قدرت اول نظامیِ منطقه بود و همین امر، سبب شد تا بودجه‌ی نظامی ایران، روندی روبه‌رشد پیدا کرده، سرریز سلاح از کشورهای دیگر، خصوصاً آمریکا، بیش از حد نیازِ کشور آغاز شود. بدین ترتیب، بودجه‌ی دفاعی ایران ـ که در سال ۱۳۴۹ش معادل ۸۴۴ میلیون دلار بود ـ در سال ۱۳۵۶ش به ۱۰ میلیارد دلار افزایش یافت و ایران، در اواسط دهه‌ی ۱۹۷۰م، به عنوان «بزرگترین خریدار تسلیحات آمریکا در جهان» شناخته شد؛ زیراکه در این مدت، حدود یک‌سوم کل صادرات اسلحه‌ی آمریکا به خارج، به ایران فرستاده می‌شد![محمد‌علی بابایی، «تلاش برای ایفای نقش ژاندارمی»، وبگاه اندیشکده برهان،]
بدین ترتیب، با اِعمال سیاست‌های ماجراجویانه‌ی شاه در عرصه‌ی نظامی‌گری، کشوری که در حالت عادی نیازی به این حجم عظیم بودجه‌ی نظامی و تسلیحات پیش‌رفته‌ی خارجی نداشت، با تبدیل شدن به ژنرال منطقه، عملاً حجم عظیمی از سرمایه‌ی ملی‌اش را ـ که می‌بایست در مسیر اعتلای اقتصادیِ کشور صرف شود ـ صرف ماجراجوییِ نظامی کرد.[محمدمهدی سلامی، «مروری اجمالی بر وضعیت عزت ملی در دوران قاجار و پهلوی»، وبگاه اندیشکده برهان]
توهّمات شاه در کتاب «به سوی تمدن بزرگ»
فریدون هویدا، سفیر وقت ایران در سازمان ملل، بیان داشته بود که اگر این کتاب را حاصل تراوشات مغز یک مجنون ندانیم، چاره‌ای نداریم جز اینکه مطالبش را نوعی هذیان‌گویی تلقی کنیم! هویدا معتقد بود شاه جامعه‌ای را ترسیم کرده بود که نمی‌شد نمونه‌ی آن را در هیچ‌جا یافت. وی همچنین معتقد بود پول حاصل از فروش نفت، شاه را به توهم راجع‌به آینده سوق داده بود، گویی که یکی از بزرگان جهان است! هویدا در خاطرات خود، کتاب شاه را نوعی بازگشایی عقده‌های درونی او می‌دانست.[محمدجواد سلطانی، «توهماتی که شاه را دست به قلم کرد!»، وبگاه موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران]
دکتر کاظم ودیعی، وزیر کار عصر پهلوی دوم، در خاطرات خود اشاره به انبوهی از مشکلات اقتصادی، زیربنایی و معیشتی مردم در سال‌های اواخر عمر پهلوی می‌کند. ودیعی معتقد بود اولویت خدمت به بیگانه، بودجه‌ای را برای خدمت به مردم کشور باقی نمی‌گذاشت. از این رو رسیدن به دروازه‌های تمدن بزرگ در حد حرف بود. ودیعی بیان می‌کند مردم در آستانه‌ی ورود به تمدن بزرگ و «ژاپن منطقه»، حتی از ابتدایی‌ترین خدمات عمرانی محروم بودند…. دکتر مقتدر مژدهی، وزیر وقت بهداشت دربار پهلوی نیز در سمیناری در سال پایانی رژیم پهلوی گفته بود که ۷۰ درصد جمعیت ایران، از ابتدایی‌ترین خدماتی درمانی و بهداشتی به عنوان یکی از زیرساخت‌های توسعه، محروم هستند.[پیشین]
واردات بی‌رویه و خلافِ مصلحت
وارداتِ بی‌رویه، جزء جدایی‌ناپذیرِ تجارت پهلوی دوم را شکل می‌داد. گذشته از واردات فراوان اسلحه (برای تحقق جایگاه ژاندارمی منطقه)، ایران در زمینه‌ی محصولات کشاورزی و باغی نیز محتاج کشورهای دیگر، خصوصاً آمریکا بود. مثلاً در تولید گندم و حتی برنج ـ که ایران به سبب آن، در دنیا زبانزد است ـ ایران، کشوری واردکننده و کاملاً مصرفی محسوب می‌شد. ویلیام سولیوان، سفیر وقت آمریکا در ایران، در این خصوص در کتابش می‌نویسد:
«ایران بزرگترین واردکننده‌ی برنج آمریکایی بود و قسمت عمده‌ی گندم موردنیاز خود را هم از آمریکا تأمین می‌کرد. دیگر فروشندگان عمده‌ی مواد غذایی به ایران، استرالیا و زلاندنو و چند کشور اروپای شرقی بودند که بیشتر مواد گوشتی و پروتئینی و مواد لبنی مورد نیاز ایران را تأمین می‌کردند.»[ ویلیام سولیوان، مأموریت در ایران، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا، ص۷۷.]
حضرت امام (ره) نیز در خصوص تبدیل شدن ایران به بازار مصرفیِ آمریکا و رابطه‌ی این امر با اصلاحات ارزی می‌فرمودند:
«…حالا ملت فهمید که قضیه، اصلاحات نبود؛ نمی‌خواستند دهقان را آزاد کنند؛ نمی‌خواستند دهقان و طبقه‌ی مستمند را به نوایی برسانند؛ بلکه مقصد این بود که ایران را بازاری کنند برای امریکا و کشاورزی ایران را تباه کنند تا ایران محتاج بشود به امریکا در همه چیز….»[روح‌الله موسوی خمینی، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۸۹، چاپ پنجم، ج۷، ص۳۳۰.]
شاید طرح اصلاحات ارزی و به تبع آن، واردات بی‌رویه از کشورهای دیگر، یکی از مصادیق بارزِ تبلورِ مفهوم سلطان در گستره‌ی حاکمیتِ آن روزِ ایران بود؛ سلطان تمامیت‌خواهی که به جای توجه به ظرفیت‌های درونیِ کشور خصوصاً در عرصه‌ی کشاورزی ـ به عنوان مزیتِ نسبی ایران ـ کمر به نابودیِ آن‌ها بسته و اقدام به واردات بی‌رویه از کشورهای دیگر و خصوصاً آمریکا می‌کند و بدین ترتیب، استیلا و غلبه‌ی تفکرِ اشتباه خود را به مردم ایران دیکته می‌نماید. شاه‌بیت اعترافات درباریان در خصوص همین خودکامگی و تسلط مطلقِ شاه بر مدیریت اقتصادی کشور، کلام جهانگیر آموزگار[ وی، برادرِ جمشید آموزگار (نخست‌وزیر وقت پهلوی دوم) و از سیاستمداران و اقتصاددانان عصر پهلوی بود.]است: «در ایران، مشکل از آنجا ناشی می‌شد که شاه کنترل شخصی گسترده‌ای روی دستگاه دولت داشت و در شرایط نبودِ مخالف مؤثر، سیاست‌های اقتصادی روز‌به‌روز بیشتر منعکس‌کننده‌ی اولویت‌های جاه‌طلبانه‌ی شاه و نه منافع و نیازهای جامعه بود.»[جهانگیر آموزگار، فراز و فرود دودمان پهلوی، ترجمه اردشیر لطفعلیان، تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۷۵، ص۳۹۲.]
معرفی خواهر و برادران محمد بن سلمان
ملک سلمان پادشاه عربستان دارای سیزده فرزند شامل 12 پسر و یک دختر می‌باشد، در این مقاله به معرفی فرزندان ملک سلمان میپردازیم (معرفی خواهر…
پرونده جزیره اپستین چیست ?
در این مقاله به ابعاد پیدا و پنهان پرونده جزیره اپستین میپردازیم و برخی از متهمین این پرونده ننگین را به همراه نقشی که این…
علت اعدام نادر جهانبانی
سپهبد نادر جهانبانی معروف به ژنرالِ چشم آبی یکی از افرادی است که در 22 اسفند 1357 با حکم صادق خلخالی تیرباران شد، در سال…
نتیجه انتخابات ریاست جمهوری 1400
رئیس ستاد انتخابات کشور آمار اولیه انتخابات ریاست جمهوری سیزدهم را اعلام کرد و بر این اساس آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی پیشتاز انتخابات ریاست جمهوری است….
رئیس شورای شهر بوشهر دستگیر شد
بازداشت رئیس شورای شهر بوشهر علی حسن پور، دادستان عمومی و انقلاب بوشهر روز دوشنبه اعلام کرد، در پی رسیدگی به پرونده تخلف‌های مالی در…
حکم طبری اعلام شد
حکم طبری غلامحسین اسماعیلی از صدور رای پرونده اکبر طبری و دیگر متهمان خبر داد و گفت: بعد از برگزاری جلسات متعدد دادگاه کیفری یک…
حجت‌الاسلام صانعی درگذشت
شیخ یوسف صانعی درگذشت شیخ یوسف صانعی که روز گذشته بر اثر زمین خوردگی و مصدومیت جدی ناشی از آن در بیمارستان نکویی قم بستری…
فراخوان تجمع در تهران
تجمع محکومیت توهین به مقدسات اسلام رئیس شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی استان تهران با محکوم کردن اقدام ضد انسانی و ضد توحیدی نشریه فرانسوی در…
حمله پهپادی یمن به فرودگاه ابها در عربستان
حمله به فرودگاه ابها خبرگزاری رسمی عربستان سعودی از اصابت ترکشهای ناشی از انفجار یک پهپاد به فرودگاه ابها خبر داده است. به این پست…
عذر خواهی رسمی امارات از ایران
عذر خواهی رسمی امارات فرمانده مرزبانی نیروی انتظامی ایران از عذر خواهی رسمی امارات بابت تیراندازی به لنج‌های صیادی ایران خبر داد. به این پست…
جلو خارجی ها موش بود
جلو داخلی ها کفتار