حتما برای شما هم پیش آمده است، « منبسط و منقبض » را بشنوید یا مشاهده کرده باشید و از معنی دقیق آنها مطلع نباشید، در این مطلب معنی دقیق این کلمات را مرور میکنیم (منبسط و منقبض یعنی چه ?).
انبساط از ریشه «بسط» به معنی «توسعه، فراخی، گسترش، وسعت» می‌باشد، و منقبض از ریشه «قبض» به معنی «فشردگی، جمع شدن» است.
Table of contents
انبساط و انقباض
انبساط و انقباض در علوم هفتم
انبساط و انقباض دو پدیده ی مهم هستند که در مواد مختلف، با تغییر دما رخ می‌دهند.
- انبساط: زمانی که به یک ماده گرما می‌دهیم، ذرات تشکیل دهنده ی آن ماده حرکت و جنبش بیشتری پیدا می‌کنند. در نتیجه، فاصله ی بین ذرات بیشتر شده و حجم ماده افزایش می‌یابد. به این پدیده انبساط می‌گویند.
- انقباض: برعکس انبساط، زمانی که از دمای ماده کم میکنیم، حرکت و جنبش ذرات آن ماده کاهش می‌یابد. در نتیجه، فاصله ی بین ذرات کم شده و حجم ماده کاهش می‌یابد. به این پدیده انقباض می‌گویند.
مثال‌هایی از انبساط و انقباض:
- انبساط:
- گرم شدن هوا و افزایش حجم آن: گرم شدن هوا در طول روز باعث انبساط آن و بالا رفتن آن میشود. به همین دلیل، بادهای گرم به سمت بالا حرکت می‌کنند.
- باد کردن بادکنک با گرم شدن هوا: با گرم شدن هوای داخل بادکنک، حجم آن افزایش یافته و بادکنک باد می‌کند.
- افزایش حجم فلزات با گرم شدن: گرم شدن فلزات باعث افزایش حجم آنها میشود. به همین دلیل است که ریل‌های قطار در تابستان کمی خم می‌شوند.
- انقباض:
- پنچر شدن لاستیک خودرو در هوای سرد: در هوای سرد، حجم هوای داخل لاستیک خودرو کاهش می‌یابد و ممکن است باعث پنچر شدن آن شود.
- ترک خوردن شیشه در اثر سرما: انقباض ناگهانی شیشه در اثر سرما می‌تواند باعث ترک خوردن آن شود.
- جمع شدن آب در استخر بعد از تخلیه: بعد از تخلیه آب از استخر، آب باقی‌مانده در اثر سرما منقبض شده و حجم آن کاهش می‌یابد.
نکات مهم:
- میزان انبساط و انقباض در مواد مختلف متفاوت است. به طور کلی، مایعات و گازها نسبت به جامدات، انبساط و انقباض بیشتری دارند.
- انبساط و انقباض در تمام مواد، به جز آب در دمای 4 درجه سانتیگراد، با تغییر دما به طور مستقیم متناسب است. یعنی هر چقدر دما بیشتر شود، انبساط بیشتر و هر چقدر دما کمتر شود، انقباض بیشتر خواهد بود.
- آب در دمای 4 درجه سانتیگراد، چگالی بیشترین مقدار را دارد. به همین دلیل، در این دما انبساط و انقباض آب بسیار کم است.
انبساط و انقباض کاربردهای زیادی در زندگی روزمره دارند. برای مثال، از این پدیده در ساخت ترموستات، ریل‌های قطار، پل‌ها و بسیاری از وسایل دیگر استفاده میشود.
مثال‌های انبساط و انقباض در زندگی روزمره
انبساط:
- گرم شدن هوا: در طول روز، هوا گرم میشود و ذرات آن به حرکت و جنبش بیشتری در می‌آیند. در نتیجه، فاصله بین ذرات بیشتر شده و حجم هوا افزایش می‌یابد. به همین دلیل، بادهای گرم به سمت بالا حرکت می‌کنند.
باد کردن بادکنک: وقتی بادکنک را در معرض هوای گرم یا دم دهان خود قرار می‌دهیم، هوای داخل بادکنک گرم میشود. ذرات هوا به حرکت و جنبش بیشتری درآمده و فاصله بین ذرات افزایش می‌یابد. در نتیجه، حجم هوای داخل بادکنک افزایش یافته و بادکنک باد می‌کند.
منبسط شدن فلزات: با گرم شدن فلزات، ذرات آنها به حرکت و جنبش بیشتری درآمده و فاصله بین ذرات افزایش می‌یابد. در نتیجه، حجم فلزات افزایشمی‌یابد. به همین دلیل است که ریل‌های قطار در تابستان کمی خم می‌شوند.
گرم شدن آب: با گرم شدن آب، ذرات آن به حرکت و جنبش بیشتری درآمده و فاصله بین ذرات افزایش می‌یابد. در نتیجه، حجم آب افزایش می‌یابد.
انقباض:
- کم باد شدن لاستیک خودرو در هوای سرد: در هوای سرد، دمای هوای داخل لاستیک خودرو کاهش می‌یابد. ذرات هوا به حرکت و جنبش کمتری درآمده و فاصله بین ذرات کاهش می‌یابد. در نتیجه، حجم هوای داخل لاستیک خودرو کاهش می‌یابد.
- ترک خوردن شیشه در اثر سرما: با سرد شدن ناگهانی شیشه، ذرات آن به سرعت به یکدیگر نزدیک می‌شوند. این امر می‌تواند باعث ایجاد تنش در شیشه شده و ترک خوردن آن شود.
نکات:
- میزان انبساط و انقباض در مواد مختلف متفاوت است. به طور کلی، مایعات و گازها نسبت به جامدات، انبساط و انقباض بیشتری دارند.
- انبساط و انقباض در تمام مواد، به جز آب در دمای 4 درجه سانتیگراد، با تغییر دما به طور مستقیم متناسب است. یعنی هر چقدر دما بیشتر شود، انبساط بیشتر و هر چقدر دما کمتر شود، انقباض بیشتر خواهد بود.
- آب در دمای 4 درجه سانتیگراد، چگالی بیشترین مقدار را دارد. به همین دلیل، در این دما انبساط و انقباض آب بسیار کم است.
کاربردهای انبساط و انقباض:
- ترموستات: از انبساط و انقباض فلزات در ساخت ترموستات استفاده میشود. با تغییر دما، فلز داخل ترموستات منبسط یا منقبض شده و این امر باعث روشن یا خاموش شدن بخاری یا کولر میشود.
- دماسنج: مایع داخل شیشه دماسنج که معمولا الکل یا جیوه است، متناسب با دمای هوا منبسط و منقبض میشود. همین اتفاق فیزیکی باعث میشود ما بتوانیم دمای هر ماده را اندازه گیری کنیم.
- باز کردن درب فلزی شیشه ها: وقتی درب فلزی یک شیشه باز نمی شود، اگر آن را به طور وارونه در آب داغ فرو کنید، در به راحتی باز می شود. در این شرایط فقط باید درب فلزی داخل آب داغ شود.
ریل‌های قطار: در تابستان، با گرم شدن هوا، فلزات ریل‌های قطار منبسط می‌شوند. برای جلوگیری از خم شدن ریل‌ها و ایجاد حادثه، در بین ریل‌ها فاصله ایجاد می‌کنند.
پل‌ها: در پل‌های فلزی، از مفصل انبساطی برای جذب انبساط و انقباض فلزدر اثر تغییر دما استفاده میشود. این امر مانع از ایجاد تنش در پل و تخریب آن میشود.
انبساط و انقباض پدیده‌های مهمی هستند که در بسیاری از وسایل و تجهیزات روزمره کاربرد دارند.
معنی منبسط در لغتنامه دهخدا
معنی کلمه منبسط [ مُم ْ ب َ س ِ ] ( ع ص ) گشاده شونده و گسترده شونده ( غیاث ) ( آنندراج )، گسترده، پهناور، پهن و ممتد و دراز ( از ناظم الاطباء ) :
ز انعام تو منبسط شد زمین
در ایام تو مندرس شد فناامیرمعزی ( دیوان چ اقبال ص 32 )
ساحتش منبسط، هواش درست
تله صدهزار عاشق سست
سنائی ( مثنویها چ مدرس رضوی ص 209 )
– منبسط کردن: گستردن، گسترش دادن : قرص آفتاب اعلام انوار بر عالم منبسط کردی ( مجالس سعدی ).
|| غیرمرکب، بسیط، بدون صورت، عاری از صورت :
روحهای منبسط را تن کند
هر تنی را باز آبستن کندمولوی
منبسط بودیم و یک گوهر همه
بی سر و بی پا بدیم آن سر همهمولوی
|| گسترده، منشعب، کشیده :
ز قعر محیط قدم منبسط بین
به وادی امکان هزاران جداولجامی
|| مجازاً به معنی مسرور و خوشحال و انبساطآرنده آید، ( غیاث ) ( آنندراج )، دارای انبساط و گشاده رویی، ( ناظم الاطباء ).
– منبسط گردیدن: انبساط خاطر پیدا کردن، خوشحال شدن : پس نه از فقد محبوبی اندوهگین شود… و نه به ظفر بر مرادی اهتزاز کند و نه به ادراک ملایمی منبسط گردد، ( اخلاق ناصری ).
معنی منقبض در لغتنامه دهخدا
معنی کلمه منقبض [ م ُ ق َ ب ِ ] ( ع ص ) درکشیده و ترنجیده شده.
|| فراهم آمده ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء )، درهم فشرده، باهم آمده، مقابل منبسط، ( یادداشت مرحوم دهخدا ) : اطراف چنان فراهم و منقبض که گویی در صره ای بستستی، ( کلیله و دمنه ).
|| گرفته شده ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء )، گرفته شونده، ( غیاث ) ( آنندراج ).
|| روی درهم کشیده و ترشروی، ( ناظم الاطباء )، گرفته خاطر، ( یادداشت مرحوم دهخدا ).
– منقبض شدن ؛ گرفتگی پیدا کردن، آژنگ گرفتن، روی درهم کشیدن، ( یادداشت مرحوم دهخدا ).
– منقبض گردیدن ؛روی درهم کشیدن، مکدر شدن، دلگیر شدن :
منقبض گردند بعضی زین قصص
زآنکه هر مرغی جدا دارد قفصمولوی ( مثنوی چ رمضانی ص 248 )
|| تنگ بسته شونده، ( غیاث ) ( آنندراج )، تنگ بسته شده ( ناظم الاطباء ).
|| ستبر و غلیظ :
آب چشمت شور کرد و آب گوشت تلخ و خوار
آب بینی منقبض وآب دهانت نوش بارسنائی ( دیوان چ مصفا ص 141 )
