تفاوت غزل و قصیده چیست ؟

شناخت قالب های ساختاری و تفاوت های محتوایی انواع شعر در ادبیات فارسی بسیار مهمی می باشد ، اگر به شعر و شاعری علاقه دارید الزاما باید این موضوعات را به صورت دقیق بدانید ، در این مطلب به بررسی تفاوت غزل و قصیده می پردازیم . ( تفاوت غزل و قصیده چیست ؟ )

تفاوت غزل و قصیده

قالب ساختاری غزل و قصیده مشابه هم می‌باشد ،قافیه مصرع اول با تمام مصرع های زوج یکسان می‌باشد :

تفاوت های غزل و قصیده

• تعداد ابیات : غزل 5 تا 14 بیت دارد اما قصیده 20 تا 70 بیت دارد .
• شاه بیت : در غزل شاه بیت یا نخلص همواره در بیت آخر قرار دارد .
• قدمت : قصیده از غزل قدیمی تر می باشد ، قصیده از قرن سوم و غزل از قرن پنجم در ادبیات ایران کاربرد داشته است .
• موضوع : قصیده در مدح پادشاهان ، بزرگان ، تبریک جشن ها و پند سروده می‌شده است ، غزل برای شرح احساسات و عواطف ، توصیف معشوق و… کاربرد دارد .
• انسجام : در غزل تک تک بیت ها را میتوان به صورت مستقل تافل کرد اما قصیده ساختارمند است و کلی باید بررسی شود .

معنی واژه غزل

غزل مشتق از مغازلت است و مغازلت عشق بازی باشد با زنان و حدیث کردن با ایشان و به زبان سخن شناسان غزل آن را گویند که، مشتمل بر وصف شکل و شمایل محبوب و شرح نکایت و حکایت حال محب باشد .

بیت الغزل چیست ؟

در اشعار غزل بیت آخر شعر شاه بیت یا بیت الغزل نام دارد که در آن شاعر نام خود و یا تخلص خود را بیان می کند .

انواع غزل در ادبیات فارسی

• غزل عاشقانه : در ابتدا « انوری » غزل عاشقانه را رونق داد سپس سعدی آن را به اوج رساند .
• غزل عارفانه : سنایی غزنوی غزل عارفانه را خلق نمود سپس عطار نیشابوری، مولوی بلخی، فخرالدین عراقی غزل عرفانی را رشد و تکامل دادند . اوج غزل عارفانه در اشعار مولوی قابل مشاهده می باشد .
• غزل تلفیقی : در قرن هفتم و هشتم هجری جریانی به راه افتاد که معانی و مضامین عارفانه و عاشقانه را در هم آمیخت. غزل اوحدی مراغه‌ای، خواجوی کرمانی، عماد فقیه کرمانی، سلمان ساوجی و کامل‌ترین نوع غزل در شعر حافظ می باشد .
• غزل مضمون : این نوع به غزل سبک هندی مشهور می باشد ، در این نوع تمام تلاش شاعر، صرف یافتن مضمون‌های نو و جالب می‌شود . صائب تبریزی، طلب آملی، کلیم کاشانی از مشاهیر این نوع غزل می باشند . برخی شاعران ایرانی و هندی این نوع غزل را، به سبب افراط در نازک‌خیالی و تخیلات عجیب به سوی بی معنایی و ذهنیت‌های غیرقابل فهم سوق دادند مانند: جلال اصفهانی و بیدل دهلوی .
• غزل سیاسی / میهنی : محتوا مسائل حاد اجتماعی است. از جمله برخی آثار عارف قزوینی، فرخی یزدی، ابوالقاسم لاهوتی، غلامرضا قدسی، هوشنگ ابتهاج
• غزل قلندری : در این نوع غزل شاعر به وصف رندی، تظاهر به باده پرستی، طعن و کنایه به صوفیان و زاهدان ظاهر پرست، لاابالی گری می‌پردازد . نمونه این شعر در آثار سنایی غزنوی، خاقانی، عطار نیشابوری، عراقی، سعدی، حافظ یافت می‌شود .
• غزل نو : این نوع غزل را غزل تصویری نامیده‌اند ، این نوع غزل تحت تأثیر شعر نو به وجود آمد. مشخصه‌های این نوع غزل زبان تازه و امروزی، غلبه تصاویر جدید و نو، وزن‌های عروضی تازه و وحدت محتوا است. غزل نو در اشعار منوچهر نیستانی ، هوشنگ ابتهاج ، حسین منزوی دیده می شود .

تفاوت غزل و قصیده چیست ؟

غزل ناتمام

اگر تعداد ابیات غزل از پنج بیت کمتر باشد میتوان آنرا غزل ناتمام گفت؛ و کمتر از سه بیت را به نام غزل نشاید نامید.

نمونه غزل از سعدی شیرازی

ما را همه شب نمی‌برد خواب *** ای خفته روزگار دریاب

در بادیه تشنگان بمردند *** وز حله به کوفه می‌رود آب

ای سخت کمان سست پیمان *** این بود وفای عهد اصحاب

خار است به زیر پهلوانم *** بی روی تو خوابگاه سنجاب

ای دیده عاشقان به رویت *** چون روی مجاوران به محراب

من تن به قضای عشق دادم *** پیرانه سر آمدم به کتاب

زهر از کف دست نازنینان *** در حلق چنان رود که جلاب

دیوانه کوی خوبرویان *** دردش نکند جفای بواب

سعدی نتوان به هیچ کشتن *** الا به فراق روی احباب

معنی واژه قصیده

در قصیده شاعر مقصود مشخصی دارد که اغلب پادشاه یا فرد مهمی بوده است به همین دلیل قصیده ( مورد قصد ) نامیده شده است .

تفاوت غزل و قصیده چیست ؟

انواع قصیده

• مدحی
• اخلاقی و زهدی
• سیاسی و اجتماعی
• مذهبی و فلسفی

بزرگترین قصیده سرایان

• فرخی سیستانی
• ناصر خسرو
• عنصری
• ظهیر فاریابی
• خاقانی شروانی
• منوچهری دامغانی
• سعدی شیرازی
• ملک الشعرای بهار
• انوری اَبیوَردی

محتوا و مضمون قصیده از گدشته تا حال

در ابتدا قصیده برای مدح و بزرگداشت شاهان و حاکمان سامانی استفاده داشت و سراسر چاپلوسی و مبالغه بود .

سپس در دوران غزنویان و سلجوقیان این چاپلوسی شدت یافت و برخی از شعرا با اشعار خود به کاسبی و گدایی از حاکمان می پرداختند .

ناصر خسرو به قصیده شرف بخشید و آن را در راستای یک اعتقاد معنوی و مذهبی درآورد ، او مبانی مذهب اسماعیلیه را در اشعارش مقصود قرار میداد .

سنایی در ادامه مضامین عرفانی را در قالب قصیده سرود و در پی آن عطار نیشابوری ، مغربی ، اوحدی ، جامی و … این راه را ادامه دادند .

سعدی و فرغانی قصیده را برای طرح مسائل اجتماعی و آگاهی خلق به کار گرفتند .

از دوران قاجاریه تا به امروز قصیده رنگ آزادی خواهی ، وطن پرستی و سیاسی به خود گرفته است .

اجزای قصیده

1. تغزل : مقدمه قصیده است بامضامینی چون عشق ، یادی از دوران جوانی و توصیف طبیعت 
2. تخلص : رابطه میان مقدمه باتنه اصلی قصیده
3. تنه اصلی : مقصود اصلی شاعر با محتوایی چون مدح ،رثا، پند و اندرز، عرفان ، حکمت و … 
4. شریطه : دعای جاودانگی ممدوح در پایان قصیده
5. مطلع : بیت اول قصیده  
6. مقطع : بیت آخر قصیده  

تفاوت غزل و قصیده چیست ؟

قصیدهٔ حافظ برای شاه شیخ ابواسحاق

سپیده‌دم که صبا بوی لطف جان گیرد *** چمن ز لطف هوا نکته برجنان گیرد

هوا ز نکهت گل در چمن تتق بندد *** افق ز عکس شفق رنگ گلستان گیرد

نوای چنگ بدانسان زند صلای صبوح *** که پیر صومعه راه در مغان گیرد

نکال شب که کند در قدح سیاهی مشک *** در او شرار چراغ سحرگهان گیرد

شه سپهر چو زرین سپر کشد در روی *** به تیغ صبح و عمود افق جهان گیرد

به رغم زال سیه شاهباز زرین بال *** در این مقرنس زنگاری آشیان گیرد

به بزمگاه چمن رو که خوش تماشایی است *** چو لاله کاسهٔ نسرین و ارغوان گیرد

چو شهسوار فلک بنگرد به جام صبوح *** که چون به شعشعهٔ مهر خاوران گیرد

محیط شمس کشد سوی خویش در خوشاب *** که تا به قبضهٔ شمشیر زرفشان گیرد

صبا نگر که دمادم چو رند شاهدباز *** گهی لب گل و گه زلف ضیمران گیرد

ز اتحاد هیولا و اختلاف صور *** خرد ز هر گل نو، نقش صد بتان گیرد

من اندر آن که دم کیست این مبارک دم *** که وقت صبح در این تیره خاکدان گیرد

چه حالت است که گل در سحر نماید روی *** چه شعله است که در شمع آسمان گیرد

چرا به صد غم و حسرت سپهر دایره‌شکل *** مرا چو نقطهٔ پرگار در میان گیرد

ضمیر دل نگشایم به کس مرا آن به *** که روزگار غیور است و ناگهان گیرد

چو شمع هر که به افشای راز شد مشغول *** بسش زمانه چو مقراض در زبان گیرد

کجاست ساقی مه‌روی که من از سر مهر *** چو چشم مست خودش ساغر گران گیرد

پیامی آورد از یار و در پی‌اش جامی *** به شادی رخ آن یار مهربان گیرد

ادامه قصیده حافظ

نوای مجلس ما چو برکشد مطرب *** گهی عراق زند گاهی اصفهان گیرد

فرشته‌ای به حقیقت سروش عالم غیب *** که روضهٔ کرمش نکته بر جنان گیرد

سکندری که مقیم حریم او چون خضر *** ز فیض خاک درش عمر جاودان گیرد

جمال چهرهٔ اسلام شیخ ابو اسحاق *** که ملک در قدمش زیب بوستان گیرد

گهی که بر فلک سروری عروج کند *** نخست پایهٔ خود فرق فرقدان گیرد

چراغ دیدهٔ محمود آنکه دشمن را *** ز برق تیغ وی آتش به دودمان گیرد

به اوج ماه رسد موج خون چو تیغ کشد *** به تیر چرخ برد حمله چون کمان گیرد

عروس خاوری از شرم رأی انور او *** به جای خود بود ار راه قیروان گیرد

ایا عظیم وقاری که هر که بندهٔ توست *** ز رفع قدر کمربند توأمان گیرد

رسد ز چرخ عطارد هزار تهنیتت *** چو فکرتت صفت امر کن فکان گیرد

مدام در پی طعن است بر حسود و عدوت *** سماک رامح از آن روز و شب سنان گیرد

فلک چو جلوه‌کنان بنگرد سمند تو را *** کمینه پایگهش اوج کهکشان گیرد

ملالتی که کشیدی سعادتی دهدت *** که مشتری نسق کار خود از آن گیرد

ادامه قصیده

از امتحان تو ایام را غرض آن است *** که از صفای ریاضت دلت نشان گیرد

وگرنه پایهٔ عزت از آن بلندتر است *** که روزگار بر او حرف امتحان گیرد

مذاق جانش ز تلخی غم شود ایمن *** کسی که شکر شکر تو در دهان گیرد

ز عمر برخورد آن‌کس که در جمیع صفات *** نخست بنگرد آنگه طریق آن گیرد

چو جای جنگ نبیند به جام یازد دست *** چو وقت کار بود تیغ جان‌ستان گیرد

ز لطف غیب به سختی رخ از امید متاب *** که مغز نغز مقام اندر استخوان گیرد

شکر کمال حلاوت پس از ریاضت یافت *** نخست در شکن تنگ از آن مکان گیرد

در آن مقام که سیل حوادث از چپ و راست *** چنان رسد که امان از میان کران گیرد

چه غم بود به همه حال کوه ثابت را *** که موجهای چنان قلزم گران گیرد

اگرچه خصم تو گستاخ می‌رود حالی *** تو شاد باش که گستاخی‌اش چنان گیرد

که هر چه در حق این خاندان دولت کرد *** جزاش در زن و فرزند و خان و مان گیرد

زمان عمر تو پاینده باد کاین نعمت *** عطیه‌ای است که در کار انس و جان گیرد

اشعار خیام

تفاوت غزل و قصیده چیست ؟

مثنوی

شعري است بر يك وزن با بيت هاي مصرع ، كه هر بيت قافيه اي جداگانه دارد . و چون هر بيت داراي دو قافيه است آن را مثنوي ( مزدوج يا دوتايي) ناميده اند . شعری که در آن هر بیت قافیه هایی مستقل و جدا از ابیات دیگر داشته باشد مثنوی ،یا دوگانی نام دارد. 
مثنوی به سبب امکان نوکردن قافیه در هر بیت برای سرودن منظومه های بلند مناسب تراست. مثنوی از قدیمترین قالبهای شعر فارسی و مخصوص زبان فارسی است و در همه ادوار از آن استفاده می شده است .

موضوع مثنوی :

حماسی و تاریخی : شاهنامه فردوسی،اسکندر نامه نظامی
اخلاقی و تعلیمی: بوستان سعدی 
عاشقانه و بزمی: خسرو شیرین نظامی، ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی 
عارفانه : مثنوی معنوی مولانا ، منطق الطیر ، عطار نیشابوری 

شکل گرافیکی قالب مثنوی: 
—————–*         ——————* 
—————–+       ——————-+
—————–#      ——————- # 
—————–&      ——————- &
و یا :
مثنوی را می توان به شکل زیر تصویر کرد: 
………………….الف      …………………. الف
…………………. ب        …………………. ب 
…………………. ج         …………………. ج 
…………………. د          …………………. د 
سرودن مثنوی از قرن سوم و چهارم هجری آغاز شده است که از بهترین مثنوی ها می توان به شاهنامه فردوسی، حدیقه سنایی، خمسه نظامی و مثنوی مولوی اشاره کرد. 

ویژگی های مثنوی :

1. تعداد ابيات مثنوي حداقل دو بيت است و حداكثر براي آن وجود ندارد .
2. مثنوي مناسب ترين قالب براي بيـان داستان ها و مطالب طولاني از جمله تواريخ و قصص است .
3. موضوع و درون مايه مثنوي حماسي ، تاريخي ، اخلاقي ، تعليمي ، عاشقانه ، بزمي و عارفانه است .

مشهورترين مثنوي سرايان عبارتنداز :

• فردوسي
• نظامي
• اسدي توسي
• مولوي
• عطّار
• سعدي
• سنايي
• جامي
• پروين اعتصامي
• شهريار

نمونه ای از مثنوی از بوستان سعدی 

حکایت 

یکی گربه در خانه زال بود                      که برگشته ایام و بد حال بود

روان شد به مهمان سرای امیر                غلامان سلطان زدند شر به تیر 

چکان خونش از استخوان می دوید           همی گفت و از هول جان می دوید

اگر جستم از دست این تیر زن                 من و موش و ویرانه پیر زن 

منبع : بلاگفا