حکم فقهی و تعریف ادخال و اخراج در باب وقف از نظر مذاهب گوناگون در این مقاله گردآوری شده است (تعریف ادخال و اخراج چیست ?).
فهرست مطالب
تعریف ادخال و اخراج
معنای لغوی ادخال و اخراج روشن است: ادخال یعنی داخل کردن و وارد ساختن (لسان العرب، ج 2، ص 365) و اخراج یعنی: خارج ساختن و بیرون بردن (لسان العرب، ج 2، ص 235).
ادخال و اخراج یکی از شروط دهگانه معروف در باب وقف است.
مقصود از ادخال عبارت است از قرار دادن کسی که مستحق در وقف نیست در زمره مستحقین آن.
مقصود از اخراج نیز این است که مستحق در وقف را در شمار غیر موقوف علیهم قرار دهیم (احکام الوقف فی الشریعه الاسلامیه، ج 1، ص 294).
خلاصه حکم فقهی ادخال و اخراج
فقیهان مجاز دانسته اند که واقف ادخال و اخراج را برای خودش شرط کند. ولی بعضی از فقیهان با تکلف آن را اجازه داده اند و بعضی دیگر با چند قید آن را مجاز شمرده اند.
نظر حنفیه
جایز دانسته اند که واقف در وقفش شرط کند که هر کس از اهل وقف را که بخواهد داخل در آن کند یا از آن خارج کند. آن هم به طور مطلق و بدون این که این امر متوقف باشد بر وجود صفتی در موقوف علیه یا زوال آن از وی (فتح القدیر، ج 5، ص 439).
نظر شافعیه
ادخال و اخراج را مجاز شمرده اند. امّا آن را مقید ساخته اند به این که این کار به خاطر صفتی باشد که در فردی که می خواهند او را داخل یا خارج کنند وجود داشته باشد. مثل این که بگوید: بر فرزندانم وقف نمودم به این شرط که چنانچه یکی از دخترانم ازدواج کند حقی در آن نداشته باشد یا به این شرط که هرگاه کسی از فرزندانم بی نیاز شود در آن حقی نداشته باشد (النظم المستغرب فی شرح غریب المهذب، ابن بطال، ج 1، ص 450).
نظر حنابله
حق ادخال و اخراج را برای واقف به موقوف علیهم تنها مقید می کنند (کشاف القناع، ج 4، ص 261؛ الانصاف، ج 7، ص 57؛ مطالب اولی النهی، ج 4، ص 318).
نظر امامیه
برخی از فقیهان امامیه، مانند محقق حلّی (شرایع الاسلام، ج 2، ص 217) و شهید ثانی (مسالک الافهام، ج 5، ص 368)، شرط اخراج هر
کس را موجب بطلان وقف دانسته اند که شهید بر آن ادعای اجماع کرده است. ولی شرط ادخال را جایز دانسته اند.
البته در این میان شیخ طوسی ادخال و اخراج، هر دو را موجب بطلان وقف دانسته است (المبسوط، ج 3، ص 300).
ولی برخی فقیهان شیعه، مثل صاحب جواهر جواز شرط ادخال و اخراج را مبتنی بر اراده واقف دانسته است به این معنی که اگر منظور واقف وجود صفتی است که با آن داخل یا خارج شود در این صورت ادخال و اخراج هر دو صحیح است، و اگر مراد واقف این باشد که قدرت ادخال و اخراج با او باشد در این صورت هر دو باطل است (جواهر الکلام، ج 28، ص 77-78).
صاحب عروه نیز گفته است که چه بسا اجماع بر صحت این دو شرط باشد (العروه الوثقی، ج 2، ص 243-244) برخی میان شرط دخول و خروج و شرط ادخال و اخراج فرق گذاشته اند.
لازم به ذکر است که حضرت امام خمینی(ره) اخراج کسی را که داخل در موقوف علیهم است و داخل ساختن کسی را که خارج از موقوف علیهم است بعد از تمامیت وقف جایز نمی دانند، البته گفته اند این در صورتی است که واقف در ضمن عقد ادخال و اخراج را شرط نکرده باشد. ولی عدم جواز این کار را به طور مطلق (چه ادخال و چه اخراج)، هر چند که شرط هم کرده باشد، بعید ندانسته اند و می فرمایند: اگر چنین شرطی کند این شرط مسلما باطل است، بلکه می توان گفت وقف هم باطل می شود؛ ولی همراه با اشکال است (تحریر الوسیله، ج 2، ص 71، مسأله 59).
مطالب پیشنهادی
تعریف ادخال و اخراج چیست ?