حکم اعطا و حرمان در باب وقف از نظر شرع مدق اسلام در این مقاله گردآوری شده است (اعطا و حرمان یعنی چه ?).
تعریف اعطا و حرمان
«اِعطاء»، در لغت، مصدر فعل «أعطی» است. گفته می شود: «أعطی فلان مالاً» یعنی: به او مالی داد. به چیزی که بخشیده می شود نیز «عطیه» گفته می شود و جمع آن «عطایا» است.
«حرمان»، در لغت، به معنای منع است. گفته می شود: «حرمه الشی ء، یحرمه حرمانا» یعنی آن چیز را از او منع و دریغ کرد. او را از آن محروم ساخت(المصباح المنیر؛ مختار الصحاح، ذیل مادّه «عطی»).
اعطا و حرمان یعنی چه ?
خلاصه حکم فقهی اعطا و حرمان
اصل این است که تقسیم محصول وقف بر موقوف علیهم به نحو تساوی میان آنها در سهم یا مقدم داشتن برخی از آنها بر دیگران یا ترتیب در استحقاق و شبیه آن تابع شروط واقف است(شرح منتهی الارادات، ج 2، ص 501-502؛ المهذب، ج 1، ص 450).
در میان فقیهان اصطلاحی وجود دارد که شروط دهگانه نامیده می شود. این نامگذاری در بعضی از کتابهای حنفیه آمده است که فقیهانی چون خصاف و هلال ذکر کرده اند. همچنین بعضی از این شروط در کتابهای فقهی مالکیه، حنابله و شافعیه ذکر شده است.
این اصطلاح جدید است که در نوشته های واقفان آمده و افراد مورد اعتماد
این عنوان را به آنها اختصاص داده اند. این اصطلاح شروط دهگانه در فتاوی بعضی از فقهای متأخر نیز وارد شد و بدین ترتیب مدلول آن معروف شده، از اصطلاحات وقف گردید.
مقصود از این «شروط دهگانه» این است که واقف در سند وقف ذکر می کند که این شرطها حق اوست. این شروط عبارتند از:
- کم و زیاد کردن
- ادخال و اخراج
- اعطاء و حرمان
- ابدال و استبدال
- تغییر و تبدیل
(حاشیه ابن عابدین، ج 3؛ شرح منتهی الارادات، ج 2، ص 502؛ المهذب، ج 1، ص 450؛ حاشیه الدسوقی، ج 4، ص 87؛ همچنین نگاه کنید به قانون وقف ضمن مجموعه قوانین مصر، ج 1، ص 208، اثر شیخ محمّد احمد فرج سهنوری).
سخن در این جا درباره دو شرط اعطاء و حرمان است، معنای اعطاء این است که واقف بعضی از مستحق‌ها را در دادن سهم بر بعضی دیگر ترجیح دهد. مثل این که بگوید: این زمین را وقف بر بنی فلان کردم به این شرط که محصول آن را به هر کس از آنها که بخواهند بدهند، به شرط آنکه به کسانی که از غیر بنی فلان هستند ندهند.
معنی حرمان
معنای حرمان نیز این است که واقف بعضی از مستحقین را از سهم محروم کند، لذا اگر واقف بگوید: زمین من بر بنی فلان صدقه موقوفه است به این شرط که هر کس از آنها را بخواهم از آن محروم سازم. می تواند هر کس را که بخواهد از تمام یا بعضی عواید محروم سازد.
البته واقف نمی تواند مطابق مقتضای صِرف این شرط سهم محروم را برای غیر موقوف علیهم قرار دهد بلکه سهم او به بقیه موقوف علیهم می رسد(شرح منتهی الارادات، ج 2، ص 502؛ المهذب، ج 1، ص 450؛ حاشیه الدسوقی، ج 4، ص 87؛ همچنین بنگرید به: محاضرات فی الوقف، محمّد ابو زهره، ص 160، چاپ دارالفکر؛ قانون الوقف، ضمن مجموعه قوانین مصر، ج 1، ص 210-211).
نظر امامیه
شیخ طوسی در مبسوط از جمله شروط باطل واقف این دانسته است که بگوید: وقف می کنم به شرط این که اگر بخواهم برخی را بر برخی دیگر برتری دهم یا اگر خواستم میان آنها به طور مساوی تقسیم کنم(المبسوط، ج 3، ص 300). شهید در مسالک آن را موضع وفاق فقها دانسته(مسالک الافهام، ج 5، ص 368) ولی صاحب عروه در بطلان اشکال کرده گفته است اگر واقف بر جماعتی به طور عام وقف کند و شرط کند که تقسیم عواید موقوفه میان آنها به طور مساوی یا تفاضل به دست خودش یا متولی یا فرد دیگری مطابق مصلحتی که می بینند باشد، درست می باشد.
همچنین گفته است اگر واقف بگوید بر زید و عمرو وقف کردم تا این که مصلحت را در اختصاص وقف به یکی از آن دو ببینم، درست می باشد و تا زمان عدم تعیین، وقف مشترک میان آنها می باشد.
ایشان همچنین وقف به این صورت را که بگوید: وقف می کنم بر کسی که بعدا معین می کنم، صحیح دانسته است(العروه الوثقی، ج 2، ص 243).
مطالب پیشنهادی
اعطا و حرمان یعنی چه ?